АРГАНІЗАЦЫЯ, АДКАЗНАЯ ЗА РАСПРАЦОЎКУ РЭФОРМЫ:
Аб’яднаная Грамадзянская партыя, цэнтр “Еўрапейскі дыялог” і група незалежных экспертаў.
КАРОТКАЕ АПІСАННЕ РЭФОРМЫ:
Мэта рэформы – аднаўленне незалежнасці судовай улады ў Беларусі праз стварэнне Нацыянальнай рады правасуддзя – аўтаномнага органа, адказнага за адбор, прызначэнне, ацэнку і дысцыплінарны кантроль суддзяў. Прапануецца адмова ад адміністрацыйнага ціску і кулуарных прызначэнняў на карысць празрыстых конкурсных працэдур, а таксама ўкараненне сістэмы прафесійнага росту на аснове кампетэнтнасці і этыкі.
Ключавыя меры ўключаюць удзел прадстаўнікоў розных юрыдычных прафесій ва ўпраўленні судзейскім корпусам, стварэнне Вышэйшай школы суддзяў для пастаяннага павышэння кваліфікацыі, а таксама справядлівыя дысцыплінарныя працэдуры з правам на абарону. Галоўная мэта рэформы – аднаўленне даверу грамадства да судовай сістэмы як гаранту правоў чалавека і ўстойлівай дэмакратыі.
ПРАБЛЕМЫ, НА РАШЭННЕ ЯКІХ НАКІРАВАНА РЭФОРМА:
Судовая сістэма Рэспублікі Беларусь на працягу дзесяцігоддзяў фармальна захоўвае прыкметы прававой дзяржавы, аднак у рэчаіснасці страціла здольнасць функцыянаваць незалежна.
Ключавой праблемай застаецца інстытуцыйнае падпарадкаванне судоў і суддзяў выканаўчай уладзе, перш за ўсё Прэзідэнту. Суддзі прызначаюцца і могуць быць звольненыя па ягоным рашэнні, што стварае асяроддзе, у якім правасуддзе залежыць не ад закона, а ад палітычнай мэтазгоднасці. Такі стан рэчаў цалкам падрывае прынцып падзелу ўладаў і робіць немагчымым аб’ектыўны і непрадузяты разгляд справаў.
Судовая сістэма ператварылася ў інструмент палітычных рэпрэсій. Праз яе здзяйсняюцца адвольныя арышты, завочныя працэсы без прысутнасці абвінавачаных і абароны, вынясенне прысудаў па палітычна матываваных справах. Судовыя рашэнні прымаюцца ва ўмовах ціску ці з-за страху перад рэпрэсіямі. Суддзі пазбаўлены гарантый абароны ад умяшальніцтва і не маюць механізмаў аспрэчвання самавольства. Гэта не проста юрыдычная праблема – гэта сістэмнае парушэнне правоў чалавека, якое вядзе да масавай несправядлівасці і сацыяльнай траўмы.
Нарэшце, дзейная сістэма кіравання судовай уладай пазбаўлена адкрытасці і ўдзелу грамадства. Кадравыя рашэнні прымаюцца ў закрытым парадку, дысцыплінарная адказнасць суддзяў залежыць ад вышэйстаячых інстанцый, а не ад незалежнага органа. Судовая супольнасць не мае рэальных рычагоў самакіравання, а мэханізмы грамадзкага кантролю адсутнічаюць. Такая мадэль спрыяе замыканню сістэмы на сабе і выключае магчымасці для ўнутранага ачышчэння і росту даверу.
Праект закона аб Нацыянальнай радзе правасуддзя накіраваны на ліквідацыю гэтых структурных і прававых дэфармацый. Гаворка ідзе не аб касметычных зменах, а аб спробе вярнуць суду яго канстытуцыйную ролю – быць незалежным арбітрам, які абараняе правы і свабоды грамадзян.
АСНОЎНЫЯ МЭТЫ І ЗАДАЧЫ РЭФОРМЫ:
Мэта рэформы – аднавіць і забяспечыць рэальную незалежнасць судовай улады ў Рэспубліцы Беларусь. Для гэтага праект прапануе стварыць Нацыянальны савет правасуддзя – аўтаномны орган, не падпарадкаваны ні выканаўчай, ні заканадаўчай галіне ўлады, надзелены паўнамоцтвамі па адборы, прызначэнні, ацэнцы і дысцыплінарным кантролі суддзяў. Такі орган павінен стаць не толькі тэхнічным механізмам кіравання, але і інстытуцыйнай гарантыяй таго, што судовая ўлада будзе дзейнічаць у інтарэсах закону, а не палітычнай кан’юнктуры.
Рэформа накіравана на спыненне адміністрацыйнага ціску на суддзяў і ліквідацыю залежнасці ад волі службовых асоб. Прадугледжваецца стварэнне сістэмы, у якой кар’ерны шлях суддзі вызначаецца яго кампетэнтнасцю, прафесійнай этыкай і даверам з боку юрыдычнай супольнасці. Конкурсныя працэдуры пры адборы кандыдатаў і рэгулярная атэстацыя дзейных суддзяў заменяць цяперашнюю мадэль кулуарных рашэнняў, што дазволіць значна павысіць празрыстасць і прадказальнасць судзейскіх прызначэнняў.
Нацыянальная рада правасуддзя павінна стаць пляцоўкай, якая аб’ядноўвае прадстаўнікоў усіх ключавых кірункаў юрыдычнай прафесіі — суддзяў, адвакатаў, выкладчыкаў і праваабаронцаў. Гэты ўдзел забяспечыць разнастайнасць поглядаў, неабходны для прыняцця ўзважаных рашэнняў, і знізіць рызыку інстытуцыйнай замкнёнасці судовай сістэмы.
Адмысловая ўвага надаецца фармаванню прафесійнага стандарту суддзі. Прапануецца стварыць Вышэйшую школу суддзяў – установу, якая будзе займацца пачатковай падрыхтоўкай, перападрыхтоўкай і пастаянным павышэннем кваліфікацыі судзейскага корпуса. Такім чынам, юрыдычная адукацыя будзе не проста фармальнай прыступкай, а часткай бесперапыннага прафесійнага развіцця.
Праект таксама прадугледжвае стварэнне справядлівай дысцыплінарнай працэдуры, пры якой суддзя мае права на абарону, а рашэнні па скаргах прымаюцца на аснове адкрытага разгляду з магчымасцю абскарджання. Гэта забяспечыць падсправаздачнасць суддзяў без пагрозы іх незалежнасці і будзе садзейнічаць павышэнню ўзроўня прафесійнай этыкі.
У аснове ўсіх прапанаваных змен – імкненне да аднаўлення даверу грамадства да суда. Грамадства павінна бачыць, што правасуддзе ў краіне ажыццяўляецца незалежна, кампетэнтна і справядліва, а суддзі нясуць адказнасць перад законам і прафесійнай супольнасцю, а не перад палітычнай уладай. Толькі пры такіх умовах судовая сістэма зможа выконваць сваю галоўную функцыю – быць гарантыяй правоў чалавека і асновай устойлівасці дэмакратычнага парадку.
КРОКІ ПА РЭАЛІЗАЦЫІ РЭФОРМЫ
Пасля прыняцця закона ключавым этапам стане фармаванне Нацыянальнай рады правасуддзя. Яе склад павінен быць збалансаваным: палова сябраў абіраецца з’ездам суддзяў, уключаючы дзеючых суддзяў і суддзяў у адстаўцы, а іншая палова фармуецца за кошт прадстаўнікоў адвакацкай супольнасці, юрыдычных ВНУ і праваабарончых арганізацый. Такая мадэль дазволіць аб’яднаць прафесійны досвед з грамадзянскім удзелам, фармуючы орган, які валодае як легітымнасцю, так і экспертызай.
Адмысловая ўвага ў рэалізацыі рэформы надаецца фармаванню першага складу Нацыянальнай рады правасуддзя. Пераходны перыяд патрабуе часовага механізму, які забяспечвае легітымнасць і ўстойлівасць новага інстытута. Для гэтага цягам месяца з моманту ўступлення закона ў сілу ствараецца арганізацыйны камітэт. Яго фарміруюць па шэсць назначэнняў: па два прадстаўнікі ад Сойма, Прэзідэнта і Урада Рэспублікі Беларусь. Камітэт зацвярджаецца пастановай Урада і са свайго складу абірае старшыню і сакратара.
Арганізацыйны камітэт часова выконвае функцыі Сакратарыята Рады. На працягу трох месяцаў ён арганізуе конкурсную працэдуру: публікуе аб’яву аб правядзенні конкурсу, прымае дакументы, правярае іх і размяшчае спіс кандыдатаў на афіцыйным сайце Урада. Акрамя таго, ён каардынуе правядзенне з’ездаў і канферэнцый суб’ектаў, упаўнаважаных фармаваць Савет – судзейскай супольнасці, адвакатуры, юрыдычных ВНУ і праваабарончых арганізацый.
Пры гэтым дапускаецца часовае адхіленне ад стандартнай квоты прадстаўніцтва, калі на момант фармавання не ўсе суб’екты могуць забяспечыць удзел. Рашэнне аб такой карэкціроўцы прымае арганізацыйны камітэт на аснове кансультацый з адпаведнымі ўдзельнікамі. Усе пратаколы і рашэнні камітэта, за выключэннем канфідэнцыйных звестак, публікуюцца ў адкрытым доступе на працягу двух дзён пасля пасяджэння, што забяспечвае празрыстасць пераходнага этапу.
Першы склад Савета фарміруецца па спецыяльнай формуле: адна трэць членаў выбіраецца з’ездам суддзяў, адна трэць – з’ездам аб’яднаных прадстаўнікоў юрыдычнага і грамадскага сектара, яшчэ адна трэць – Соймам па прадстаўленні Прэзідэнта з ліку міжнародных экспертаў. Кандыдатуры міжнародных чальцоў прапануюцца Прэзідэнту Міністрам замежных спраў на аснове рэкамендацый Еўрапейскай камісіі “За дэмакратыю праз права” (Венецыянскай камісіі) і Еўрапейскага суда па правах чалавека. На кожную вакансію павінна быць прадстаўлена не менш як два кандыдаты.
Ужо на працягу першага тэрміну сваіх паўнамоцтваў Нацыянальная рада правасуддзя павінна правесці працэдуру пацверджання адпаведнасці ўсіх суддзяў займаным пасадам. Гэтае пацверджанне будзе грунтавацца на крытэрах кампетэнтнасці, этыкі і прыстойнасці і будзе прыраўноўвацца да канстытуцыйнай працэдуры прызначэння суддзі.
Такім чынам, пераходныя палажэнні і асаблівасці фарміравання першага складу Савета закладваюць не толькі легітымны, але і рэфарматарскі старт судовай трансфармацыі, дазваляючы ўкараніць прынцыпы незалежнасці, прафесіяналізму і адкрытасці з самага пачатку работы новага органа.
Адначасова пачынаецца стварэнне ўнутранай структуры Рады. Засноўваюцца Дысцыплінарная і Кадравая калегіі, Сакратарыят, а таксама орган інспекцыі і Вышэйшая школа суддзяў. Кожнае з гэтых падраздзяленняў выконвае дакладна пэўную функцыю: дысцыплінарная калегія адказвае за разгляд скаргаў і прыцягненне суддзяў да адказнасці, кадравая – за адбор і ацэнку, а школа суддзяў забяспечвае сістэмную падрыхтоўку і павышэнне кваліфікацыі. Гэта стварае ўстойлівую інстытуцыйную архітэктуру для доўгатэрміновага функцыянавання Рады.
Асаблівая ўвага ўдзяляецца пытанню фінансавання. Савет будзе мець асобны артыкул у дзяржаўным бюджэце, што выключае залежнасць ад іншых органаў улады. Фінансавая аўтаномія разглядаецца як ключавая ўмова для гарантыі інстытуцыйнай незалежнасці і стабільнай працы.
Важным напрамкам стане забеспячэнне адкрытасці. Паседжанні Рады праводзяцца публічна, а рашэнні публікуюцца ў інтэрнэце. Прадугледжваецца стварэнне лічбавай платформы з доступам да матэрыялаў дысцыплінарных спраў, справаздач і трансляцый пасяджэнняў. Такая празрыстасць дазволіць не толькі забяспечыць грамадскі кантроль, але і павысіць давер да новай сістэмы.
Паралельна запускаюцца ключавыя функцыі: укараняецца конкурсны адбор на пасады суддзяў, пачынаецца рэгулярная атэстацыя дзеючых суддзяў, разгортваецца навучанне праз Вышэйшую школу суддзяў. Усе гэтыя элементы працуюць на галоўную мэту – прафесіяналізацыю судзейскага корпуса і зацвярджэнне справядлівых, недыскрымінацыйных механізмаў прасоўвання па службе.
Нацыянальная рада правасуддзя атрымлівае паўнамоцтвы рэагаваць на ўмяшанне ў дзейнасць суддзяў, разглядаючы адпаведныя скаргі і забяспечваючы абарону прафесійнай незалежнасці. Гэта важна як для асобных суддзяў, так і для ўсёй сістэмы ў цэлым, каб сігналізаваць: незалежнасць – не абстрактнае паняцце, а рэальны механізм абароны.
Нарэшце, прадугледжваюцца захады па маніторынгу і адаптацыі рэформы. Савет будзе штогод даваць справаздачу аб сваёй рабоце, а яго дзейнасць стане прадметам грамадскіх слуханняў. Пры неабходнасці ў закон і працэдуры змогуць уносіцца карэктывы, заснаваныя на практыцы і зваротнай сувязі ад прафесійнай супольнасці. У доўгатэрміновай перспектыве плануецца ацэнка рэформы з удзелам незалежных экспертаў і міжнародных партнёраў.
Такая паэтапная рэалізацыя стварае трывалую інстытуцыйную аснову для фармавання незалежнай, кампетэнтнай і адкрытай судовай улады ў Рэспубліцы Беларусь.
Цэнтральным органам прыняцця рашэнняў у рамках рэформы судовай сістэмы выступае Нацыянальная рада правасуддзя. Яе місія – фарміраванне незалежнай, прафесійнай і падсправаздачнай судовай улады. Савет ствараецца як пастаянна дзейны калегіяльны орган, чыя структура і працэдуры накіраваны на забеспячэнне балансу паміж кампетэнтнасцю, празрыстасцю і абаронай ад палітычнага ўплыву.
Савет складаецца з дванаццаці членаў, якія выбіраюцца па прынцыпе прадстаўніцтва розных сегментаў юрыдычнай супольнасці. Шэсць сяброў абіраюцца з’ездам суддзяў, два — з’ездам прадстаўнікоў юрыдычных ВНУ і навуковых устаноў, дзве — з’ездам адвакатаў і яшчэ два — канферэнцыяй праваабарончых і грамадскіх арганізацый. Такая мадэль дазваляе аб’яднаць прафесійны досвед з грамадзянскім удзелам і пазбегнуць дамінавання адной галіны юрыдычнай прафесіі.
Праца Рады арганізуецца праз пленарныя паседжанні, на якіх прымаюцца ўсе ключавыя рашэнні. Для кворуму неабходны ўдзел не менш за дзве трэці складу, а простая большасць вызначае зыход большасці галасаванняў. Аднак па прынцыповых пытаннях – прызначэнні суддзяў, прымяненні дысцыплінарных мер, дачы згоды на затрыманне суддзі – патрабуецца кваліфікаваная большасць, не менш за сем галасоў. Гэта стварае дадатковы бар’ер супраць адвольных ці палітычна матываваных рашэнняў.
Унутры Савета дзейнічаюць спецыялізаваныя калегіі, кожная з якіх выконвае сваю функцыю. Дысцыплінарная калегія разглядае скаргі на суддзяў і прымае захады ў выпадку парушэння прафесійных і этычных стандартаў. Кадравая калегія адказвае за адбор, прасоўванне і рэгулярную ацэнку суддзяў, а таксама за распрацоўку крытэрыяў прафесійнага росту. Гэтыя органы рыхтуюць заключэнні і рэкамендацыі, якія затым выносяцца на зацвярджэнне ўсёй Рады. Такая ўнутраная структура дае магчымасць эфектыўна размяжоўваць паўнамоцтвы і ўзмацняе калегіяльны характар кіравання.
Савет дзейнічае незалежна ад іншых галін улады і не падпарадкоўваецца іх указанням. Ён штогод прадстаўляе даклады аб сваёй рабоце грамадскасці, Прэзідэнту і Сойму, а таксама мае права ўносіць прапановы па ўдасканаленні заканадаўства ў судова-прававой сферы. Гэтыя прапановы абавязковыя да разгляду, што дазваляе Савету быць не толькі рэгулюючым, але і законатворчым удзельнікам судовай рэформы.
Для забеспячэння сваёй інстытуцыйнай незалежнасці Савет атрымлівае асобнае фінансаванне ў складзе дзяржаўнага бюджэту. Сябры Рады не могуць сумяшчаць сваю дзейнасць з дзяржаўнымі пасадамі, удзельнічаць у палітычных партыях ці займацца любой дзейнасцю, якая можа паставіць пад сумнеў іх непрадузятасць. Гэта закладвае трывалую аснову для даверу да яго рашэнняў.
Дадатковую функцыю кантролю выконвае механізм судовага абскарджання. Любое рашэнне Рады можа быць перагледжана ў судовым парадку, што гарантуе абарону правоў і законных інтарэсаў суддзяў і забяспечвае дадатковы ўзровень прававой устойлівасці. Адкрытасць пасяджэнняў, публікацыя рашэнняў і штогадовыя справаздачы забяспечваюць грамадскі кантроль за дзейнасцю Савета і дазваляюць грамадзянам ацэньваць, як менавіта рэалізуюцца прынцыпы справядлівасці і вяршэнства права ў судаводстве.
Такім чынам, Нацыянальная рада правасуддзя становіцца не проста адміністрацыйнай структурай, а апорным інстытутам абноўленай судовай сістэмы, гарантам яе аўтаноміі і эфектыўнасці.
ОРГАНЫ, ЯКІЯ ПРЫМАЮЦЬ РАШЭННІ:
Парламент Рэспублікі Беларусь
НАРМАТЫЎНЫЯ ПРАВАВЫЯ АКТЫ:
Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь
Арганічны закон “Аб Нацыянальнай радзе правасуддзя Рэспублікі Беларусь”
Арганічны закон “Аб судовым ладзе і статусе суддзяў”
Арганічны закон “Аб судовым ладзе і статусе суддзяў”
Крымінальна-працэсуальны кодэкс
“Аб зваротах грамадзян і юрыдычных асоб”
Бюджэтны Кодэкс
Рэгламент працы, палажэнні аб Дысцыплінарнай і Кадравай калегіях
Інструкцыі па правядзенні конкурсаў, па атэстацыі і павышэнні кваліфікацыі суддзяў.
