Арганізацыя, адказная за распрацоўку праекта рэформы:
Аб’яднаная Грамадзянская партыя, цэнтр “Еўрапейскі дыялог”.
Рэзюмэ
Стварэнне інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека ў Рэспубліцы Беларусь накіравана на вырашэнне некалькіх значных праблем у галіне абароны правоў і свабод грамадзян. Цяпер грамадзяне часта сутыкаюцца з парушэннямі сваіх правоў і не маюць дзейснага механізму для іх абароны. Дзяржаўныя ўстановы не заўсёды адэкватна рэагуюць на скаргі, што падрывае давер насельніцтва да дзяржаўных органаў. Таксама існуе нізкая дасведчанасць грамадзян аб сваіх правах і даступных ім механізмах абароны.
Асноўнай мэтай рэформы з’яўляецца стварэнне незалежнага і эфектыўнага інстытута, які будзе аператыўна і справядліва разглядаць скаргі грамадзян, кантраляваць дзеянні дзяржаўных органаў і забяспечваць іх падсправаздачнасць. Упаўнаважаны па правах чалавека будзе займацца прававой асветай насельніцтва, што павысіць узровень прававой пісьменнасці і дасведчанасці грамадзян аб сваіх правах. Акрамя таго, увядзенне нацыянальнага прэвентыўнага механізму дазволіць рэгулярна і незалежна маніторыць умовы ўтрымання ў месцах пазбаўлення волі, прадухіляючы катаванні і жорсткае абыходжанне.
Для рэалізацыі рэформы неабходна зрабіць некалькі паслядоўных крокаў. Спачатку патрабуецца распрацаваць і прыняць заканадаўчую базу, у тым ліку закон “Аб упаўнаважаным па правах чалавека”. Затым трэба стварыць конкурсную камісію і арганізаваць адкрыты конкурс на пасаду Упаўнаважанага, зацвердзіўшы яго кандыдатуру ў Сойме. Пасля гэтага неабходна стварыць Офіс Упаўнаважанага, вызначыць яго структуру і забяспечыць матэрыяльна-тэхнічную базу. Важным этапам з’яўляецца распрацоўка і ўкараненне ўнутраных рэгламентаў і працэдур, а таксама правядзенне інфармацыйнай кампаніі і адукацыйных мерапрыемстваў для павышэння прававой граматнасці насельніцтва. Упаўнаважанаму трэба будзе наладзіць міжнароднае супрацоўніцтва і распрацаваць працэдуры маніторынгу ўмоў утрымання ў месцах пазбаўлення волі.
Ключавую ролю ў прыняцці рашэнняў па рэалізацыі рэформы будуць адыгрываць Сойм Рэспублікі Беларусь, Конкурсная камісія і Офіс Упаўнаважанага па правах чалавека. Сойм будзе адказны за заканадаўчае забеспячэнне, прызначэнне Упаўнаважанага, кантроль яго дзейнасці і фінансавую падтрымку. Конкурсная камісія правядзе адбор кандыдатаў і прапануе іх на зацвярджэнне Сойма. Офіс Упаўнаважанага забяспечыць арганізацыйна-тэхнічную падтрымку і выкананне задач, ускладзеных на Упаўнаважанага.
Для паўнацэннага функцыянавання інстытута Упаўнаважанага неабходна ўнесці змяненні ў Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, зацвердзіць Закон “Аб упаўнаважаным па правах чалавека” і Закон “Аб Канстытуцыйным Судзе”, а таксама прыняць адпаведныя падзаконныя акты і пастановы Сойма. Улічваючы міжнародныя стандарты і рэкамендацыі, Беларусь будзе імкнуцца да інтэграцыі гэтых норм у сваё нацыянальнае заканадаўства, забяспечваючы высокі ўзровень абароны правоў і свабод сваіх грамадзян.
Праблемы, на рашэнне якіх накіравана рэформа
Рэформа, накіраваная на стварэнне інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека ў Рэспубліцы Беларусь, адказвае на некалькі значных і актуальных праблем у сферы абароны правоў і свабод грамадзян.
Па-першае, у краіне існуе праблема недастатковай абароны правоў чалавека на ўсіх узроўнях. Нягледзячы на існаванне заканадаўчых норм, у рэальнасці іх ужыванне часта аказваецца неэфектыўным. Многія грамадзяне сутыкаюцца з парушэннямі сваіх правоў і не маюць дзейснага механізма абароны. Стварэнне інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека павінна забяспечыць больш эфектыўны і незалежны разгляд скарг грамадзян на парушэнні іх правоў.
Па-другое, праблема недастатковай празрыстасці і падсправаздачнасці дзяржаўных органаў. Цяпер многія дзяржаўныя ўстановы і службовыя асобы не заўсёды адэкватна рэагуюць на скаргі грамадзян. У выніку, грамадзяне губляюць давер да дзяржаўных інстытутаў.
Упаўнаважаны па правах чалавека будзе выконваць функцыю нагляду за дзеяннямі дзяржаўных органаў, забяспечваючы празрыстасць іх працы і падвышаючы іх падсправаздачнасць.
Трэцяя праблема заключаецца ў недастатковай дасведчанасці грамадзян аб сваіх правах і механізмах іх абароны. Многія грамадзяне проста не ведаюць, куды звярнуцца па дапамогу ў выпадку парушэння іх правоў. Упаўнаважаны па правах чалавека будзе займацца прававой асветай, што дапаможа павысіць узровень прававой пісьменнасці насельніцтва і палепшыць інфармаванасць грамадзян аб даступных ім механізмах абароны.
Акрамя таго, адной з крытычных праблем з’яўляецца адсутнасць эфектыўнага нацыянальнага прэвентыўнага механізму для папярэджання катаванняў і іншых жорсткіх, бесчалавечных ці прыніжаючых годнасць відаў абыходжання і пакарання ў месцах утрымання пад вартай. Цяпер гэтыя пытанні альбо не вырашаюцца зусім, альбо вырашаюцца разрознена і без належнага кантролю, што прыводзіць да частых выпадкаў парушэння правоў чалавека ў пенітэнцыярных установах. Стварэнне Упаўнаважанага па правах чалавека з паўнамоцтвамі каардынацыі і функцыянавання нацыянальнага прэвентыўнага механізму дасць магчымасць забяспечыць рэгулярны і незалежны маніторынг умоў утрымання, своечасовае выяўленне і прадухіленне катаванняў і жорсткага абыходжання, а таксама павышэнне стандартаў гуманнага абыходжання са зняволенымі.
Урэшце існуе праблема адсутнасці эфектыўнага ўзаемадзеяння з міжнароднымі праваабарончымі арганізацыямі. Рэспубліка Беларусь мае патрэбу ва ўзмацненні свайго ўдзелу ў міжнародных праваабарончых ініцыятывах і праектах, што патрабуе наяўнасці ўпаўнаважанага органа, які прадстаўляў бы краіну на міжнародным узроўні. Упаўнаважаны па правах чалавека будзе выконваць гэтую функцыю, садзейнічаючы ўкараненню міжнародных стандартаў у нацыянальнае заканадаўства і паляпшэнню абароны правоў чалавека ў краіне.
Такім чынам, рэформа, накіраваная на стварэнне інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека, вырашае ключавыя праблемы ў сферы абароны правоў і свабод грамадзян, забяспечваючы незалежнасць, празрыстасць і эфектыўнасць праваабарончай дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь.
Асноўныя мэты і задачы рэформы
Першая і галоўная мэта рэформы – забеспячэнне эфектыўнай абароны правоў і свабод чалавека. Гэта ўключае ў сябе аператыўны і справядлівы разгляд скарг грамадзян на парушэнні іх правоў, а таксама прыняцце неабходных мер для аднаўлення справядлівасці. Упаўнаважаны па правах чалавека будзе адыгрываць цэнтральную ролю ў гэтым працэсе, дзейнічаючы незалежна і непрадузята.
Другой важнай мэтай з’яўляецца павышэнне празрыстасці і падсправаздачнасці дзяржаўных органаў. Упаўнаважаны па правах чалавека будзе выконваць функцыі нагляду за дзейнасцю дзяржаўных устаноў, забяспечваючы іх адказнасць перад грамадзянамі. Гэта будзе садзейнічаць павышэнню даверу грамадзян да дзяржаўных інстытутаў і ўмацаванню прававой дзяржавы.
Трэцяя мэта рэформы – каардынацыя намаганняў па абароне правоў чалавека. Увядзенне інстытута Упаўнаважанага дасць магчымасць цэнтралізаваць функцыі маніторынгу і абароны правоў чалавека, што павысіць эфектыўнасць і ўзгодненасць дзеянняў розных праваабарончых арганізацый і дзяржаўных структур.
Чацвёртай мэтай з’яўляецца прававая асвета грамадзян. Упаўнаважаны па правах чалавека будзе займацца інфармаваннем насельніцтва аб іх правах і механізмах абароны, што дапаможа павысіць узровень прававой пісьменнасці і дасведчанасці. Гэта, у сваю чаргу, садзейнічае больш актыўнаму і ўсвядомленаму ўдзелу грамадзян у абароне сваіх правоў.
Пятая мэта рэформы – узмацненне міжнароднага супрацоўніцтва ў галіне правоў чалавека. Упаўнаважаны па правах чалавека будзе прадстаўляць Рэспубліку Беларусь на міжнароднай арэне, садзейнічаючы ўкараненню міжнародных стандартаў у нацыянальнае заканадаўства і правапрымяняльную практыку.
Гэта дазволіць павысіць узровень абароны правоў чалавека ў краіне і ўмацаваць яе аўтарытэт на міжнароднай праваабарончай арэне.
Адной з ключавых задач рэформы з’яўляецца стварэнне эфектыўнага нацыянальнага прэвентыўнага механізму для папярэджання катаванняў і іншых жорсткіх, бесчалавечных ці прыніжаючых годнасць відаў абыходжання і пакарання ў месцах утрымання пад вартай. Упаўнаважаны па правах чалавека будзе адказны за каардынацыю і маніторынг умоў утрымання ў пенітэнцыярных установах, забяспечваючы захаванне гуманнага звароту і прадухіленне парушэнняў правоў зняволеных.
Такім чынам, асноўныя мэты і задачы рэформы накіраваны на стварэнне эфектыўнага і незалежнага інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека, які будзе садзейнічаць абароне правоў і свабод грамадзян, павышэнню празрыстасці і падсправаздачнасці дзяржаўных органаў, прававой асвеце насельніцтва і ўзмацненню міжнароднага супрацоўніцтва.
Крокі па рэалізацыі рэформы
Рэалізацыя рэформы па стварэнні інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека ў Рэспубліцы Беларусь патрабуе паслядоўных і старанна спланаваных крокаў. Гэтыя захады павінны забяспечыць эфектыўнае ўвядзенне новага праваабарончага органа і яго паспяховае функцыянаванне.
📍Першым крокам з’яўляецца распрацоўка і прыняцце заканадаўчай базы. Праект закона “Аб упаўнаважаным па правах чалавека” павінен быць прадстаўлены на разгляд і зацвярджэнне Соймам. У гэты дакумент неабходна ўключыць усе асноўныя палажэнні, якія датычацца паўнамоцтваў, парадку назначэння, прававых гарантый і абавязацельстваў Упаўнаважанага па правах чалавека.
📍Другім крокам з’яўляецца стварэнне конкурснай камісіі і арганізацыя адкрытага конкурсу на пасаду Упаўнаважанага. Конкурсная камісія, якая фармуецца з прадстаўнікоў Сойму, праваабарончых арганізацый і незалежных экспертаў, павінна забяспечыць празрысты і справядлівы працэс адбору кандыдатаў.
📍Трэці крок заключаецца ў прызначэнні першага Упаўнаважанага па правах чалавека. Сойм павінен зацвердзіць кандыдатуру, рэкамендаваную конкурснай камісіяй, і правесці цырымонію прывядзення да прысягі. Пасля гэтага Упаўнаважаны афіцыйна прыступае да выканання сваіх абавязкаў.
📍Чацвёртым крокам з’яўляецца стварэнне Офіса Упаўнаважанага па правах чалавека. Неабходна вызначыць структуру, штатны расклад і парадак дзейнасці Офіса, а таксама забяспечыць яго матэрыяльна-тэхнічную базу. Упаўнаважаны павінен наняць супрацоўнікаў і прызначыць намеснікаў, якія будуць дапамагаць у выкананні яго абавязкаў.
📍Пяты крок уключае распрацоўку і ўкараненне ўнутраных рэгламентаў і працэдур. Гэта датычыцца як арганізацыйных пытанняў, так і методык разгляду скаргаў, правядзення праверак і падрыхтоўкі дакладаў. Важна, каб усе працэдуры былі дакладна рэгламентаваны і адпавядалі прынцыпам законнасці, бесстароннасці і галоснасці.
📍Шостым крокам з’яўляецца інфармацыйная кампанія і прававая асвета. Неабходна праінфармаваць насельніцтва аб стварэнні новага інстытута, яго функцыях і магчымасцях. Упаўнаважаны павінен арганізаваць адукацыйныя праграмы і мерапрыемствы, накіраваныя на павышэнне прававой граматнасці грамадзян і іх дасведчанасці аб сваіх правах.
📍Сёмым крокам з’яўляецца ўстанаўленне міжнароднага супрацоўніцтва. Упаўнаважаны павінен наладзіць узаемадзеянне з міжнароднымі і рэгіянальнымі праваабарончымі арганізацыямі, узяць удзел у міжнародных форумах і ініцыятывах, а таксама заключыць пагадненні аб супрацоўніцтве.
📍Восьмым крокам з’яўляецца стварэнне і ўкараненне нацыянальнага прэвентыўнага механізму. Упаўнаважаны павінен распрацаваць і зацвердзіць працэдуры маніторынгу ўмоў утрымання ў месцах пазбаўлення волі, а таксама забяспечыць рэгулярныя праверкі і інспекцыі для прадухілення катаванняў і жорсткага абыходжання.
На ўсіх этапах рэалізацыі рэформы неабходна забяспечыць пастаянны маніторынг і ацэнку эфектыўнасці прымаемых крокаў. Упаўнаважаны павінен рэгулярна адчытвацца перад Соймам аб ходзе рэалізацыі рэформы, выяўленых праблемах і прапановах па іх вырашэнні.
Такім чынам, паслядоўныя і сістэматычныя крокі па рэалізацыі рэформы дазволяць стварыць эфектыўны і незалежны інстытут Упаўнаважанага па правах чалавека, які садзейнічае абароне правоў і свабод грамадзян, павышэнню празрыстасці і падсправаздачнасці дзяржаўных органаў, а таксама прававой асветы насельніцтва.
Органы, якія прымаюць рашэнні
Рэформа, накіраваная на стварэнне інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека ў Рэспубліцы Беларусь, прадугледжвае ўдзел некалькіх ключавых органаў, адказных за прыняцце рашэнняў на розных этапах яе рэалізацыі і функцыянавання. Гэтыя органы адыгрываюць важную ролю ў забеспячэнні незалежнасці, эфектыўнасці і празрыстасці работы Упаўнаважанага па правах чалавека.
Першым і асноўным органам, які прымае рашэнні, з’яўляецца Сойм Рэспублікі Беларусь. На яго адказнасць ускладзены наступныя ключавыя функцыі:
📍распрацоўка і прыняцце заканадаўчай базы. Сойм распрацоўвае, абмяркоўвае і зацвярджае праект закона “Аб упаўнаважаным па правах чалавека”. Гэта ўключае ўнясенне змяненняў і дапаўненняў у існуючае заканадаўства для забеспячэння прававой асновы дзейнасці Упаўнаважанага;
📍прызначэнне Упаўнаважанага па правах чалавека. Сойм праводзіць адкрыты конкурс на пасаду Упаўнаважанага, разглядае кандыдатуры, рэкамендаваныя конкурснай камісіяй, і зацвярджае прызначэнне большасцю галасоў;
📍кантроль за дзейнасцю Упаўнаважанага. Сойм разглядае штогадовыя і спецыяльныя даклады Упаўнаважанага па правах чалавека, прымае рашэнні па іх і можа ініцыяваць парламенцкія слуханні па пытаннях, звязаных з правамі чалавека;
📍спыненне паўнамоцтваў Упаўнаважанага. У выпадку неабходнасці, Сойм разглядае пытанні датэрміновага вызвалення Упаўнаважанага ад пасады па падставах, прадугледжаных заканадаўствам;
📍фінансавае забеспячэнне дзейнасці Упаўнаважанага. У рамках зацвярджэння дзяржаўнага бюджэту Сойм вызначае аб’ёмы фінансавання на дзейнасць Упаўнаважанага і яго Офіса.
Другім ключавым органам з’яўляецца Конкурсная камісія, якая фармуецца з прадстаўнікоў Сойму, праваабарончых арганізацый і незалежных экспертаў. Конкурсная камісія выконвае наступныя функцыі:
📍арганізацыя і правядзенне конкурсу. Камісія распрацоўвае і зацвярджае парадак правядзення конкурсу на пасаду Упаўнаважанага, публікуе аб’явы аб конкурсе і прымае заяўкі ад кандыдатаў;
📍адбор кандыдатаў. Камісія разглядае пададзеныя заяўкі, праводзіць сумоўі і тэсціраванні, а таксама фарміруе спіс кандыдатаў, якія адпавядаюць патрабаванням да Упаўнаважанага;
📍рэкамендацыі па прызначэнні. Камісія вылучае кандыдатуры на пасаду Упаўнаважанага і накіроўвае свае рэкамендацыі на разгляд Сойму.
Трэцім важным органам з’яўляецца Офіс Упаўнаважанага па правах чалавека, які забяспечвае арганізацыйна-тэхнічную падтрымку і выкананне задач, ускладзеных на Упаўнаважанага. Офіс выконвае наступныя функцыі:
📍арганізацыя працы Упаўнаважанага. Офіс распрацоўвае ўнутраныя рэгламенты і працэдуры, забяспечвае прыём і рэгістрацыю скаргаў, праводзіць папярэдні аналіз і падрыхтоўку матэрыялаў для разгляду Упаўнаважаным;
📍ўзаемадзеянне з дзяржаўнымі органамі і грамадскасцю. Офіс садзейнічае ўзаемадзеянню Упаўнаважанага з дзяржаўнымі органамі, грамадскімі аб’яднаннямі і міжнароднымі арганізацыямі;
📍правядзенне праверак і інспекцый. Офіс арганізуе і праводзіць праверкі захавання правоў чалавека, рыхтуе справаздачы і рэкамендацыі па іх выніках;
📍прававая асвета і інфармацыйная праца. Офіс займаецца распрацоўкай і распаўсюджваннем інфармацыйна-адукацыйных матэрыялаў, арганізацыяй асветніцкіх мерапрыемстваў і інфармацыйных кампаній.
Эфектыўная работа гэтых органаў і іх узаемадзеянне забяспечаць паспяховую рэалізацыю рэформы і стварэнне інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека, які садзейнічае абароне правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь.
Нарматыўныя прававыя акты
Стварэнне інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека ў Рэспубліцы Беларусь патрабуе распрацоўкі і прыняцця шэрагу нарматыўных прававых актаў, якія будуць рэгуляваць яго дзейнасць, паўнамоцтвы і ўзаемадзеянне з іншымі дзяржаўнымі органамі і грамадскімі арганізацыямі. Гэтыя акты забяспечаць прававую аснову для эфектыўнага функцыянавання Упаўнаважанага і будуць садзейнічаць абароне правоў і свабод грамадзян.
- Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь
У Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь будуць унесены змяненні і дапаўненні, неабходныя для забеспячэння канстытуцыйнага статусу Упаўнаважанага па правах чалавека. Гэтыя змены замацуюць асноўныя палажэнні аб статусе, незалежнасці і паўнамоцтвах Упаўнаважанага. Канстытуцыя таксама вызначае асноўныя правы і свабоды грамадзян, якія Упаўнаважаны закліканы абараняць.
- Закон Рэспублікі Беларусь “Аб упаўнаважаным па правах чалавека”
Асноўным нарматыўным прававым актам, які рэгулюе дзейнасць Упаўнаважанага па правах чалавека, стане Закон “Аб упаўнаважаным па правах чалавека”. У гэтым законе будуць прапісаны:
прававыя асновы дзейнасці Упаўнаважанага, яго статус і асноўныя задачы;
парадак назначэння на пасаду і спынення паўнамоцтваў Упаўнаважанага;
паўнамоцтвы і правы Упаўнаважанага, у тым ліку права на разгляд скаргаў, правядзенне праверак і інспекцый;
гарантыі незалежнасці і недатыкальнасці Упаўнаважанага;
парадак узаемадзеяння Упаўнаважанага з дзяржаўнымі органамі і арганізацыямі;
абавязкі Упаўнаважанага па прававой асвеце і міжнароднаму супрацоўніцтву.
- Закон Рэспублікі Беларусь “Аб Канстытуцыйным Судзе”
Закон “Аб Канстытуцыйным Судзе” з’яўляецца важным нарматыўным прававым актам, паколькі Упаўнаважаны па правах чалавека валодае правам звароту ў Канстытуцыйны Суд. Гэты закон рэгулюе парадак падачы зваротаў, разгляду спраў і ўзаемадзеяння Упаўнаважанага з Канстытуцыйным Судом. У ім вызначаны працэдурныя аспекты і патрабаванні да зваротаў Упаўнаважанага, што забяспечвае магчымасць эфектыўнага кантролю за выкананнем канстытуцыйных правоў і свабод грамадзян.
- Пастановы Сойму Рэспублікі Беларусь
Сойм Рэспублікі Беларусь прыме некалькі пастаноў, якія датычацца:
парадку арганізацыі і правядзення конкурсу на пасаду Упаўнаважанага;
зацвярджэння палажэння аб конкурсе і патрабаванняў да кандыдатаў;
назначэння членаў конкурснай камісіі і зацвярджэння іх паўнамоцтваў.
- Падзаконныя акты
У развіццё палажэнняў Закона “Аб упаўнаважаным па правах чалавека” будуць прыняты падзаконныя акты, якія ўключаюць:
палажэнне аб Офісе Упаўнаважанага, якое рэгламентуе яго структуру, функцыі і парадак работы;
правілы разгляду скарг і правядзенні праверак;
парадак падрыхтоўкі і прадстаўлення штогадовых і спецыяльных дакладаў Упаўнаважанага;
рэгламент узаемадзеяння Упаўнаважанага з дзяржаўнымі органамі, грамадскімі аб’яднаннямі і міжнароднымі арганізацыямі.
- Міжнародныя дагаворы і пагадненні
Рэспубліка Беларусь будзе ўлічваць міжнародныя стандарты і рэкамендацыі ў галіне правоў чалавека, замацаваныя ў міжнародных дамовах і пагадненнях, удзельнікам якіх яна з’яўляецца. Гэта ўключае:
Канвенцыі і пратаколы ААН па правах чалавека;
Еўрапейскія стандарты і рэкамендацыі па дзейнасці нацыянальных праваабарончых устаноў;
пагадненні аб супрацоўніцтве з міжнароднымі праваабарончымі арганізацыямі.
Гэтыя нарматыўныя прававыя акты створаць усеабдымную прававую аснову для дзейнасці Упаўнаважанага па правах чалавека, забяспечваючы яго незалежнасць, эфектыўнасць і здольнасць абараняць правы і свабоды грамадзян Рэспублікі Беларусь на высокім узроўні.
